تعریف سیره یا سنت به صورت تخصصی

براي دست يافتن به علوم و معارف اسلامي و حکمي از احكام شرعي، ادلة اربعه؛ يعني، كتاب، سنّت، عقل و اجماع مورد نياز است.[1] «سنّت» پس از قرآن، دومين منبع شناخت دين است، كه تبيين و تفسير كليات قرآن را بر عهده دارد. اگر آموزه هاي قرآن را به سه بخشِ اساسيِ عقايد، اخلاق و احكام تقسيم كنيم، «سنّت» ديدگاه هاي اسلامي را در اين سه بخش به تفصيل تبيين مي كند.[2]
در تفسير مجمع البيان آمده است: به هر چيزي كه به صورت «دوام» و «استمرار» اتفاق بيفتد، سنّت يا طريقت مي گويند.[3] سنت، سيره، طريقت هر سه كلماتي داراي معاني نظير هم هستند[4] و سنت، راهي است كه براي اقتدا به آن و تبعيّت از آن قرار داده شده است از جمله، «سيره» و «سنت» حضرت رسول ـ صلي الله عليه و آله ـ .[5]
در معني و مفهوم «سنت» و «سيره» از يك نظر، دو ديدگاه قابل ذكر مي باشد، كه هر دو، ديدگاهِ محدثان (راويان حديث) مي­باشد.

ديدگاه اهل سنت و ديدگاه شيعه
الف) ديدگاه اهل سنت
اهل سنت از آنجا كه همانند شيعه به امامت امامان اثني عشر قائل نيستند و در نتيجه قول آنها را فقط به عنوان راوي حديث مي پذيرند در تعريف سنت چنين مي گويند كه:
سنت، قول پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ ، فعل آن حضرت و تقرير آن حضرت (گفتار يا انجام كاري كه نزد پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ صورت گيرد و حضرت عكس العمل نشان ندهند، كه نشان دهنده رضايتمندي خواهد بود) مي باشد.[6]
اين ديدگاه، با توجه به دلايل قطعي و روشن شيعه در امامت ائمه اثني عشري، و حجّيت قول فعل و تقرير ايشان، ديدگاهي ناقص خواهد بود كه در بيان نظر شيعه بدان مي پردازيم.

ب) نظر شيعه
شيعه با توجه به دلائل قطعي اعم از عقلي و نقلي در امامت امامان دوازده­گانه قايل به اين است که:
همان دليلي که بر ضرورت وجود پيامبر و ارسال رُسُل دلالت دارد، ضرورت وجود اصل امامت و منصبي كه از جانب خدا بايد داده شود را نيز ثابت مي كند و روايات متواتر موجود نيز همانند برخي آيات قرآني مصداق آن را مشخص مي كنند[7] و اين دلايل، قول و فعل و تقرير امامان و بلكه معصومين ـ عليهم السلام ـ را حجت و دليل مي داند. بنابراين تعريف سنت از نظر شيعه اينگونه است:
قول، فعل و تقرير معصومين ـ عليهم السلام ـ را سنت مي گويند.[8]
سنت معناي ديگري نيز ـ غير از آن مفهومي كه محدثان (راويان حديث) به آن پرداخته اند ـ دارد. طبق اين تعريف هر چيزي را كه از پيامبر و ائمه اثني عشر ـ عليهم السلام ـ نقل شده، اما از باب فريضه (واجب) نباشد؛ يعني جزء مستحبات باشد، سنت مي گويند.

تفاوت سنت با حديث:
براي اينكه محدوده سنت كاملاً روشن شود، لازم است فرق ميان سنت و اصطلاح حديث نيز اجمالاً مورد بررسي قرار گيرد.
در تفاوت ميان سنت و حديث مي توان گفت كه: حديث ناظر به گفتار معصومين ـ عليهم السلام ـ است، در حالي كه سنت به شيوه، منش و رفتار آنان ناظر مي باشد.
و از آنجا كه منش، گفتار را نيز در بر مي گيرد، مي توان سنّت را اعمّ و فراگيرتر از حديث دانست. به همين دليل، در بر شمردن ادله استنباط (جهت به دست آوردن حکم شرعي)، در كنار قرآن از سنّت ياد مي شود، نه حديث و در روايات، «عرضه بر سنّت» به عنوان يكي از راههاي شناخت روايات مجعول شناخته شده است، نه عرضه بر حديث.
با اين حال بايد توجه داشت كه امروزه به حكايتِ فعل و تقريرِ معصوم ـ عليه السلام ـ نيز، به خاطر حيثيّت گزارش گري آن «حديث» اطلاق مي شود.[9]
آنچه تاكنون بيان شد تعريف سنت و مشخص كردن محدوده آن بود. و بنابر آنچه در اول كلام ذكر شد، سيره با سنت نسبت تساوي دارد، در نتيجه موارد ذكر شده، تعريف و توضيح سيره نيز خواهد بود.
اما براي سيره معنايي ديگر در كتب اصولي مطرح است كه براي تكميل بحث در ذيل اجمالاً به آن نيز پرداخته مي شود.
سيره به معناي عادت مردم يا هماهنگي عملي آنها بر فعل (انجام کار) يا ترك چيزي.
بنابراين تعريف سيره به دو قسم تقسيم مي شود: 1ـ سيره عقلائيه يا بناء عقلاء، 2ـ سيرة‌ متشرعة يا شرعيه و يا اسلاميه.
الف) سيرة عقلانيه (عقلائيه) يا بناء عقلاء: منظور از اين سيره، تمام مردم و عقلاء و عرف عامه مردم بدون احتساب مذهب و مليت است كه اين تعريف شامل مسلمان و غير مسلمان مي شود.
ب) سيره متشرعه يا شرعيه، و يا اسلاميه.
منظور از آن سيره تمام مسلمانان (كه خصوص مسلمان مد نظر است) يا گروه خاصي از مسلمانان مثل اماميه است.[10]

نتايج:
1ـ سنت داراي دو معني نزد محدثان (راويان حديث) است.
الف: محدثان اهل سنت كه مي گويند: سنت قول، فعل و تقرير پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ مي باشد.
ب: محدثان شيعه كه قايلند: سنت علاوه بر قول و فعل و تقرير پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ ، امامان معصوم ـ عليهم السلام ـ را نيز در بر مي گيرد.
2ـ سنت، نزد فقها به معناي مستحب است كه در مقابل واجب مي باشد.
3ـ سنت، معنايي اعم از حديث دارد.
4ـ سيره، در نزد علماي اصول معناي ديگري غير از سنت دارد. و به معناي عادت و همگامي عملي مردم بر ترك يا فعل (انجام) چيزي است.
5. سيره به اين معنا داراي دو قسمت است. اول: سيرة عقلانيه كه منظور عادت تمام انسان­هاست. دوم: سيره متشرعه كه به معني عادت تمام مسلمانها يا گروهي خاص از مسلمانها مثل شيعه مي باشد.
تذكر: سنت، خود فعل و قول و تقرير معصوم مي باشد، اما امروزه، به حكايت آنها به صورت مكتوب، از آن جهت كه حيثيت گزارش گري دارد «حديث» نيز اطلاق مي شود. بنابراين مي توان نتيجه گرفت كه حديث مي تواند حامل سنت نيز باشد.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ اصول و قواعد فقه الحديث، محمدحسن رباني، بوستان كتاب، قم.
2ـ علم الحديث، دكتر سيدرضا مؤدب، انتشارات احسن الحديث.
3ـ كلياتي در علم الحديث، سيدحسين نخلي، ناشر: خود مؤلف.